Al ruim twee eeuwen kan de hongerige en dorstige reiziger in deze markante herberg terecht, want waarschijnlijk dateert het robuuste, sobere gebouw van 1791. Maar misschien is het wel ouder, omdat bekend is dat in 1734 hier al een pand stond waarvoor pachtgeld verschuldigd was. De herberg heeft een breed voorhuis en stond bij een ophaalbrug aan de (nu gedempte) Lits.
Romantisch, knus: dat zijn indrukken die dit keuterboerderijtje vandaag de dag oproept. Maar toen het gebouwd werd, omstreeks 1800, lag dat wel anders. Het was hard werken om het hoofd boven water te houden, terwijl er voor het, meestal grote, gezin weinig leefruimte overbleef.
Helaas (?) wordt er in Rottevalle geen bier meer gebrouwen. In vroegere tijden wel: de Brouwersgrêft ontleent er zijn naam aan. Ook dit graanpakhuis uit 1823 had er mee van doen: hier werd de gerst voor het brouwproces opgeslagen. De aanvoer ging per boot over de Lits, die toentertijd pal voor het pakhuis langs stroomde.
Op het eerste gezicht valt het niet direct op dat dit monument van oorsprong een boerderij is. Toch was het dat en wel een dwarshuisboerderij, voor gemengd bedrijf. Het pand is in een ambachtelijk-traditionele stijl ergens tussen 1800 en 1825 gebouwd. Toen in 1968 de agrarische functie wegviel, is de oorspronkelijk met het woonhuis verbonden schuur gesloopt en vervangen door een kleinere berging.
In het buurtschap Witveen ligt de oorsprong van de Doopsgezinde gemeente Rottevalle-Witveen. In het begin van de 17e eeuw vestigden zich hier Doopsgezinden, die in 1671 een ‘vermaninghuis’ bouwden op de ‘Fermanjepôle’. Toen Rottevalle groeide, kwam daar in 1769 een ‘hulpkerk’. Beide vermaninghuizen werden echter bouwvallig. Besloten werd om in Rottevalle één nieuwe vermaning te bouwen. Deze werd in 1838 voltooid.
In danstermen gesproken: deze twee gebouwen uit 1937 lijken wel een pas de deux uit te voeren. Het grote bouwvolume van de kerk heeft zich als het ware iets teruggetrokken voor de balans met de pastorie. Samen vormen ze een prachtig, harmonisch geheel, onderstreept door de ‘rand van het toneel’: de tuinmuur.
Een voorname uitstraling, zo zullen de kerkvoogden indertijd verordonneerd hebben, moest de nieuwe pastorie krijgen. Dat is uitstekend gelukt, want ook nu nog is het pand direct herkenbaar als een voor notabelen bestemd woonhuis.
De ‘Heeren Gedeputeerde Staaten’ hadden er weinig fiducie in toen de Rottevalsters rond 1720 zelf een kerk wilden bouwen. ‘Het zijn mensen die met de handen de kost verdienen en dus onvermogend zijn, zodat zij niet in staat zijn dit grote werk tot een goed einde te brengen’. Dat viel mee, want via collectes in heel Friesland en zelfs in Amsterdam kwam de bouwsom op tafel!
Vermoedelijk passeren veel mensen deze voormalige boerderij zonder in de gaten te hebben dat het een rijksmonument is. Het ziet er inderdaad eenvoudig uit, maar om een aantal redenen is het pand toch van bijzonder belang. Om te beginnen het bouwjaar: in ieder geval ligt dat vóór 1792.
Deze boerderij heeft een geheel gave erfsituatie. Dat tref je nog maar zelden aan. Waarschijnlijk is dat (mee) de reden dat niet alleen de boerderij zelf, maar ook de bijschuur en het stookhok tot het rijksmonument behoren.
Eigenlijk is dit het tweede Rechthuis. Nauwkeuriger: eigenlijk is het een herberg waar de grietman en zijn bijzitters in een van de herberg gehuurd vertrek
